سومین پیش نشست علمی همایش «ساخت، توسعه و پایداری عتبات عالیات در گذر تاریخ» در تالار شیخ بهایی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد.

دکتر مرتضی انفرادی، در این نشست علمی به «اهمیت اعتاب مقدس در میان مسلمانان از منظر منابع اسلام» اشاره کرد و به معرفی کتاب «با زائران کوی رضا (علیه السلام)» پرداخت. این کتاب یکی از آثار بنیاد پژوهشهای اسلامی است که در نهمین جشنوارۀ بین المللی کتاب سال رضوی حائز رتبه شده است. وی افزود: طی این سال‌ها در موضوع زیارت، سؤالات و شبهات زیادی در خصوص زیارت اهل قبور، تبرک جستن، توسل به پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) و شفاعت در پیشگاه خدا با اسناد قرآنی، سنت و سیره پیامبر مکرم اسلام و اصحاب خاص ایشان ذهن زائران حرم امام رضا (ع) را درگیر کرده است که این اثر کوشیده است آنها را مطرح کند و با تکیه بر منابع معتبر پاسخ گوید، تا زائر کوی دوست، زیارتی عارفانه را تجربه کرده و از پاداش آن بهره‌مند شود. همچنین موضوعات و شبهات وارد شده پاسخ داده شده است. وی در ادامه به اهمیت فرهنگی و اجتماعی ساخت، توسعه و بازسازی اماکن متبرک اشاره کرد و افزود: نگهداری، حفظ و مرمت آثار باقی مانده از گذشتگان در قالب میراث فرهنگی در همه فرهنگها پذیرفته شده است و در واقع مبین سیر ترقی و تعالی حرکت ملت‌هاست. همچنین احداث مراکز علمی، کتابخانه‌ها، نشر کتاب، امور عام‌المنفعه، مراکز درمانی، کمک به نیازمندان، نذورات، اوقاف، سرپرستی ایتام و... در اماکن متبرکه، نشانگر جایگاه اجتماعی این امر است. وی در پایان اهمیت ساخت، توسعه و بازسازی اماکن متبرکه از منظر قرآن را نیز با اشاره به آیه 21 سوره کهف برشمرد: «.... عدّه‌ای گفتند: بر روی آنان بنای یادبودی بنا کنید، پروردگارشان به حال آنان داناتر است، آنان که بر کارشان آگاهی و دسترسی یافته بودند گفتند: ما بر آنان معبد ومسجدی می‌سازیم (تا نشان حرکتِ توحیدی آنان باشد)».

در ادامه دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی، مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی به «اهمیت خاطره نگاری در روابط فرهنگی ایران و عتبات عالیات» و بررسی موردی خاطرات آقا نجفی قوچانی در «سیاحت شرق» پرداخت. وی ضمن اشاره به زندگی و مراتب علمی آقا نجفی، به معرفی برخی از آثار ایشان از جمله «سیاحت شرق-سیاحت غرب»، «سفرهای سه‌گانه از اسفار اربعه؛ شرح سه سفر مهم در زندگی آقا نجفی»، «قوچان-سفر چهارم از اسفار اربعه؛ شرح آخرین دوره مهم زندگی آقا نجفی»، «قوچانی-عاد خودمانی»، «شرح رساله» و... پرداخت. وی ضمن مروری بر خاطره‌نگاری در دوره قاجاریه گفت: خاطره‌نویسی سنتی دیرینه در میان ایرانیان محسوب می‌شود و سابقه آن به قبل از اسلام می‌رسد. حسن‌آبادی ادامه داد:خاطره‌نگاری انواعی دارد اعم از «خاطره‌نگاری مذهبی» که به ارائه تجربه سفر با محتوای مذهبی می‌پردازد، همچون کتاب «سفرنامه ناصر خسرو»، «خاطره‌نگاری قاجاریه» که سیاسی و اجتماعی است. «خاطرات آقانجفی» سبک جدیدی از تلفیق خاطره‌نگاری مذهبی با تجربه نگاری اجتماعی است.

وی گفت: در سبک‌شناسی نگارشی، انواع خاطرات به لحاظ زمان نگارش، روزنوشت دیرنوشت و دیگرنوشت تقسیم می‌شود و کتاب خاطرات آقانجفی به لحاظ دربرگیری محتوای جزئی و کلی تلفیقی از روزنوشت و دیرنوشت‌ است. مطالب گاهی از شور نوجوانی و جوانی و گاهی از پختگی فکری حکایت دارد. مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی تصریح کرد: کتاب سیاحت شرق به لحاظ زمان نگارش در بهترین موقعیت فکری و اجتماعی نوشته شده است وکمتر خاطره‌نویسی در این شرائط حاضر به نگارش‌کتاب است. وی با بیان اینکه نیمی از محتوای کتاب را خطرات زندگی و نیمی را شرح سفرها تشکیل می دهد، افزود: آقا نجفی تصاویر کوتاهی از دوران کودکی و نوجوانی خود را در این اثر ارائه کرده است و کمتر علاقه‌ای به ارائه مسائل خانوادگی دارد. به گفته حسن‌آبادی محتوای اطلاعاتی سیاحت شرق ترکیبی از داده‌های سیاسی، اجتماعی، مذهبی و اقتصادی است به نحوی که این اطلاعات نه آن چنان برجسته است که در متن پررنگ و نه آن چنان کمرنگ که در یکدیگر محو شود. هرکدام از این اطلاعات به تناسب موقعیت متنی در جای خود گذاشته می‌شود و در عین حال خواننده را نسبت به افکار آقا نجفی حساس نمی‌نماید و با او در طول زندگی همراه می‌شود. وی به ارزش‌های اطلاعاتی سیاحت شرق اشاره کرد و این اثر را یکی از بهترین آثار درباره نگاه اجتماعی و فکری حوزه علمیه نسبت به تحولات اواخر دوره قاجاریه معرفی کرد. حسن‌آبادی همچنین به تبیین جایگاه سیاحت شرق در میان سایر آثار آقا نجفی پرداخت و خاطر نشان کرد: سیاحت شرق چهارمین کتاب بعد از شرح دعای صباح و عذر بدتر از گناه و حیات الاسلام فی احوال آیة الملک العلّام است و مقایسه محتوایی آثار قبل و بعد از سیاحت شرق نشان می‌دهد که چه به لحاظ سبکی و چه محتوایی، جامع آثار دیگر است. وی ادامه داد: کتاب سیاحت شرق ویترینی از افکار، آرا و اعتقادات قلبی آقا نجفی است که با بیانی شیوا و به صورت زندگینامه به چاپ رسیده است. ماهیت این کتاب بیش از آن که سفرنامه‌نویسی همراه با زندگینامه نویسی باشد، متنی اخلاقی و انتقادی است که در ذیل مباحثات و خاطرات زندگی پنهان شده است.

در ادامه دکتر اصغر منتظرالقائم، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، به بررسی «اوضاع اقتصادی نجف تا سده هشتم هجری» پرداخت و گفت: حوزه علمیه نجف اشرف از قرن 5 هجری ارتباط مستمری با تشیع جهان اسلام داشته و بسیاری از علما و اندیشمندان حوزه نجف ایرانی بودند و پیوند بین علمای شیعه با این حوزه همواره متصل بوده است. حوزه علمیه نجف اشرف از زمان احداث مرقد پاک امیرالمومنین (ع) به‌وجود آمد و از زمان حضور امام سجاد و زیارت مرقد امام علی (ع) حضور شیعیان در این مرکز افزایش یافت. وی با بیان اینکه مرقد ائمه اطهار (ع) برای نشر معارف اهل بیت (ع) ساخته شده است، خاطر نشان کرد: در سال 235 هجری متوکل عباسی دستور تخریب این مرقد امام علی (ع) را صادر کرد و جز سنگ چیزی از این مرقد باقی نماند تا اینکه هارون الرشید دستور داد مسجد حرم را بازسازی کنند. وی همچنین به اوضاع اقتصادی نجف اشاره کرد و افزود: تاریخ اقتصادی نجف به پیش از اسلام بر می‌گردد. در منطقه‌ای با عنوان حیره کالاهای مورد نیاز مردم خرید و فروش می‌شد و همزمان با احداث قناتی در سال 250، مزارع و بناهایی بسیاری احداث شد و این منطقه از رشد و شکوفایی اقتصادی خوبی برخوردار شد. صنایعی همچون گلاب‌گیری، فرش‌بافی، اسلحه‌سازی، سنگ‌تراشی، آجرپزی، معماری، مهندسی، کشتی رانی و... در این منطقه رونق داشت و صادرات و واردات کالاهایی همچون میوه، پارچه، پوشاک، زعفران، قالیچه و...انجام می‌شد. بازار نجف به دلیل مجاورت با جزیره از دوران آل بویه بازار پر رونقی بود و حجاج ایرانی وعراقی از این مکان به سمت مکه رفت و آمد می‌کردند. شهر نجف یک اقتصاد خودگردان و وابسته به زیارت و توریسم زیارت بوده و رونق اقتصادی این شهر به دلیل ثبات سیاسی، زیارت، موقوفات و... است.